Gần đây nhiều phương tiện thông tin, báo chí đề cập đến nhân lực xanh, một khái niệm mới; Trong phạm vi đề án CNHT ngành cơ khí, chúng tôi giới thiệu nghiên cứu sơ bộ về khái niệm chung, phạm vi liên quan thuộc công nghiệp hỗ trợ, một số vấn đề về quản trị và đào tạo nhân lực xanh trong bối cảnh đẩy mạnh kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn.

Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) định nghĩa việc làm xanh là “công việc góp phần bảo vệ môi trường, giảm phát thải, và thúc đẩy sử dụng bền vững tài nguyên”. Nói chung, nhân lực xanh (green workforce) là những người lao động làm việc trong các ngành nghề có vai trò quyết định, hoặc góp phần vào phát triển bền vững, bảo vệ môi trường, và giảm thiểu tác động tiêu cực đến hệ sinh thái.

Khái niệm nhân lực xanh, việc làm xanh không chỉ gói gọn trong những vị trí (ví dụ lắp motor điện gió hay tấm quang năng). Các chuyên gia chia công việc này làm ba nhóm. Nhóm một là xanh truyền thống, gồm các chuyên gia và lao động thông thường đóng góp trực tiếp vào công cuộc bảo vệ môi trường. Nhóm "Xanh +" đòi hỏi nhiều kỹ năng, kiến thức khoa học lẫn trải nghiệm thực tiễn, đóng góp trực tiếp hoặc gián tiếp vào bảo vệ môi trường và hệ sinh thái. Nhóm "Xanh ngọc" giữ vai trò cốt lõi trong việc thiết kế các giải pháp bền vững và phát triển các mô hình kinh doanh xanh, thường là các lãnh đạo, quản lý cấp cao trong lĩnh vực quản trị, tài chính, marketing.

Trong ngành cơ khí chế tạo, công nghiệp hỗ trợ ngành cơ khí, nhân lực xanh đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy sản xuất bền vững, giảm thiểu tác động môi trường và tối ưu hóa sử dụng tài nguyên. Trong ngành này, nhân lực xanh tập trung vào các hoạt động thiết kế, sản xuất và vận hành máy móc, thiết bị theo hướng thân thiện với môi trường. Theo khái niệm chung ở trên, nhân lực xanh trong cơ khí thuộc nhóm Xanh + và Xanh Ngọc.

Sau đây là các khía cạnh cụ thể của nhân lực xanh trong cơ khí chế tạo:

Nhân lực thiết kế, chế tạo sản phẩm máy móc, thiết bị bền vững, thiết bị tiết kiệm năng lượng hoặc sử dụng vật liệu tái chế. Ví dụ, kỹ sư thiết kế cơ khí tạo ra máy móc công nghiệp tiêu thụ ít điện năng hoặc sử dụng vật liệu thép tái chế. Công nhân vận hành máy CNC sử dụng công nghệ cắt giảm phế liệu hoặc kỹ sư tối ưu hóa quy trình sản xuất để giảm tiêu hao năng lượng. Các lao động bảo trì và tái chế thiết bị, như sửa chữa, nâng cấp máy móc để kéo dài vòng đời, giảm nhu cầu sản xuất mới; những kỹ thuật viên bảo trì thiết bị công nghiệp hoặc chuyên gia tái chế linh phụ kiện cơ khí.

Lực lượng lao động ứng dụng công nghệ năng lượng tái tạo, bao gồm thiết kế, chế tạo và bảo trì các thiết bị phục vụ năng lượng tái tạo, như thủy điện, tua-bin gió, tấm pin mặt trời, hoặc hệ thống lưu trữ năng lượng sạch. Ví dụ, kỹ sư cơ khí chế tạo các bộ linh kiện cho các hệ thống tua-bin gió hoặc hệ thống năng lượng mặt trời.

Các lao động phát triển hệ thống tự động hóa giúp tối ưu hóa hiệu suất năng lượng trong sản xuất. Ví dụ, kỹ sư robot chế tạo các hệ thống tự động hóa thông minh để giảm chi phí các nguồn lực trong dây chuyền sản xuất.

Nhân lực nghiên cứu và phát triển (R&D) máy móc, thiết bị, công nghệ cơ khí mới, sử dụng vật liệu nhẹ, vật liệu sinh học, hoặc công nghệ in 3D giảm thiểu chất thải. Nghiên cứu chế tạo và vận hành các phương tiện giao thông sử dụng năng lượng sạch (xe điện, xe đạp công cộng); Nghiên cứu chế tạo thiết bị, phát triển công nghệ giảm phát thải khí nhà kính, lọc nước, hoặc xử lý ô nhiễm không khí, xử lý và tái chế chất thải; thiết kế sản phẩm để kéo dài vòng đời máy móc và thiết bị sạch.

Thực trạng tại Việt Nam là chúng ta  đang thúc đẩy công nghiệp hóa hiện đại hóa, với các chính sách hỗ trợ phát triển xanh (như Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh). Ngành cơ khí chế tạo xanh có tiềm năng lớn, đặc biệt trong lĩnh vực sản xuất phương tiện giao thông thân thiện môi trường, thiết bị năng lượng tái tạo, và các máy móc tiết kiệm năng lượng; (Từ năm 2006 VN đã có Chương trình tiết kiệm năng lượng quốc gia).

Theo Manpower (tập đoàn cung cấp giải pháp nhân sự toàn cầu, có chi nhánh ở TP. HCM), nhu cầu việc làm xanh tăng cao trong bối cảnh những quy định mới về tính bền vững như Tiêu chuẩn Báo cáo bền vững (ESRS) và Chỉ thị Báo cáo phát triển bền vững (CSRD) của châu Âu đang dần có hiệu lực. Bên cạnh nhu cầu tuyển dụng nhân lực xanh, doanh nghiệp cũng cần nâng cao kỹ năng nhân sự hiện có nhằm đảm bảo việc tuân thủ. Ví dụ, ngoài năng lực quản lý tài chính và hành chính, một chuyên gia kinh tế, tài chính ngày nay còn cần phân tích chiến lược, kiểm soát rủi ro và đánh giá chi phí vòng đời sản phẩm. Họ cũng cần lập kế hoạch và báo cáo theo tiêu chuẩn ESG (Môi trường, Xã hội, Quản trị), đồng thời đặt mục tiêu dựa trên khoa học, tránh các hành vi "tẩy xanh" (greenwashing). Đánh giá thực tế, nhu cầu nhân lực xanh trong năm 2024 đã tăng gấp đôi so với năm 2023.

Ngoài ra, vẫn theo Manpower, hơn nửa nhân lực toàn cầu cần được đào tạo thêm để thực hiện công việc hiện tại. Tính theo vị trí công việc, kỹ năng của gần 800 công việc sẽ chịu tác động trực tiếp của quá trình chuyển đổi xanh. Sự thiếu hụt kỹ năng “xanh” của nhân sự sẽ tăng thêm gánh nặng cho quá trình này. Chênh lệch giữa nguồn cung và cầu về nhân lực xanh hiện nay được dự báo sẽ tiếp tục kéo dài, với tình trạng thiếu hụt 19% lao động vào năm 2030. Họ nhận định nhu cầu việc làm xanh đang gấp đôi khả năng cung ứng. Theo kết quả khảo sát hơn 40.000 doanh nghiệp từ 42 quốc gia vào tháng 7/2024, 91% nói họ không đủ nhân sự có kỹ năng xanh giúp đạt mục tiêu bền vững.

Các chuyên gia từ Manpower khuyến nghị cần ưu tiên "tái sử dụng" thay vì thay mới nhân sự. Cụ thể, chúng ta cần đầu tư vào nghiên cứu và phát triển hướng đi giúp nhân sự đáp ứng nhu cầu công việc. Việc tái đào tạo sẽ rất cần thiết trong các ngành kỹ thuật có tính vận hành cao, như sản xuất công nghiệp, vận tải và cung cấp các giải pháp, đặc biệt trong lĩnh vực cơ khí, và CNHT ngành cơ khí.

Một trong những cột trụ quan trọng để hiện thực hóa mục tiêu chuyển đổi xanh, cam kết thực hiện Net Zero vào năm 2050 chính là phát triển nền kinh tế tuần hoàn, dựa trên nguyên tắc tối ưu hóa tài nguyên, giảm rác thải và thúc đẩy phát triển bền vững. Để làm được điều này, vai trò của người lao động trong phát triển các ngành, nghề gắn với kinh tế tuần hoàn, kinh tế xanh có năng lực thích ứng và dẫn dắt quá trình chuyển đổi là số một.

Việc quản trị nhân sự có sẵn sẽ tiết kiệm thời gian và công sức cho việc tuyển nhân sự mới. Bởi các kỹ năng mềm như giao tiếp hiệu quả hay khả năng thích ứng sẽ ngày càng quan trọng, khi nhiều kỹ năng chuyên môn có thể được thay thế bởi tự động hóa, và trí tuệ nhân tạo. Quản trị nhân sự xanh nói riêng và nhân sự 4.0 nói chung là "cuộc chơi" dài hạn không chỉ riêng cho từng DN mà là vấn đề của cả ngành, cả nền kinh tế trong xu thế phát triển bền vững là cốt lõi.

Quản trị nhân lực xanh chịu trách nhiệm trực tiếp trong việc tạo ra lực lượng lao động xanh, đánh giá cao và thực hành sáng kiến xanh, đồng thời duy trì các mục tiêu xanh của mình trong suốt quá trình tuyển dụng, sử dụng, đào tạo, đãi ngộ, phát triển và nâng cao trình độ nguồn nhân lực của mình. Quản trị nhân lực xanh còn đề cập đến các chính sách, thực tiễn và hệ thống giúp tổ chức trở nên xanh vì lợi ích của cá nhân, xã hội, môi trường tự nhiên và doanh nghiệp. Nó bao gồm việc thực hiện các hoạt động nhân sự thân thiện với môi trường nhằm mang lại hiệu quả cao hơn, giảm chi phí cũng như sự tham gia và giữ chân nhân viên nhiều hơn, hỗ trợ các tổ chức bằng cách nộp hồ sơ điện tử, chia sẻ thiết bị, chia sẻ công việc, hội nghị qua trực tuyến, tái chế, làm việc từ xa và đào tạo trực tuyến để giảm thiểu lượng khí thải carbon của nhân viên. Quản trị nhân lực xanh là một biện pháp nhằm mục đích chuyển đổi nhân viên bình thường thành nhân viên xanh, tức là nhân viên thân thiện với môi trường thông qua việc thực hiện các chính sách tuyển dụng, bố trí, đào tạo, đãi ngộ, đánh giá thực hiện công việc... của nhân viên. Đây là vấn đề rất mới và cần thời gian, cần được hoàn thiện, thể chế hóa ở Việt Nam.

Ở bài này, chúng tôi tập trung vào nhân lực xanh cho ngành cơ khí chế tạo và CNHT ngành cơ khí ở những khâu được cho là cấp thiết nhất.

Theo các chuyên gia, kỹ năng cần thiết cho nhân lực xanh trong cơ khí chế tạo là: Kiến thức về thiết kế và sản xuất bền vững; Kỹ năng sử dụng phần mềm thiết kế (CAD/CAM) với mục tiêu tối ưu hóa tài nguyên; Hiểu biết về công nghệ năng lượng tái tạo và quản lý chất thải; Khả năng áp dụng các tiêu chuẩn môi trường quốc tế (ISO 14001, LEED).

Trong cơ khí năng lượng tái tạo, người lao động cần các kiến thức chuyên môn về sản xuất, vận hành các thiết bị điện mặt trời (quang điện), gió, sinh khối, và hệ thống truyền động (hòa lưới, độc lập, hybrid); Cần thành thạo sử dụng phần mềm thiết kế (CAD/CAM, SolidWorks), phân tích khí động học, và vận hành máy móc tự động hóa; Người lao động cần nhận thức về sản xuất bền vững: Áp dụng các tiêu chuẩn môi trường như ISO 14001 và hiểu về kinh tế tuần hoàn (tái chế vật liệu, kính, nhôm…); họ cũng cần kỹ năng thực địa: Lắp đặt, bảo trì, và xử lý sự cố các hệ thống cơ điện, biến tần, cột trụ, giá đỡ trong điều kiện thực tế như ngoài khơi hoặc vùng núi, hải đảo.

Ngoài những kỹ năng chung đã nêu ở trên, đối với cơ khí sản xuất phương tiện giao thông, vận tải người lao động cần kiến thức chuyên biệt về hệ thống truyền động điện, pin lithium-ion, và vật liệu bền vững; sử dụng gió, dòng chảy thủy triều làm sức đẩy cho tàu thuyền; biết vận dụng các thiết bị và phần mềm tiên tiến trong thiết kế, chế tạo và vận hành, cũng như bảo trì, bảo dưỡng các thiết bị, phương tiện giao thông thân thiện với môi trường.

Tương tự, đối với lĩnh vực thiết kế, chế tạo, vận hành thiết bị tái chế, thiết bị sử dụng sinh khối, người lao động cần có các kỹ năng chuyên biệt về công nghệ sinh khối, quy trình chuyển đổi năng lượng (đốt, khí hóa, hoặc ép viên), thu gom, quản lý, tái chế chất thải, sinh khối, phụ phẩm nông lâm ngư nghiệp; Cần có kỹ năng thực địa, ví dụ biết xử lý các vấn đề kỹ thuật tại các nhà máy sinh khối, thường ở khu vực nông thôn hoặc vùng nguyên liệu.

Theo khảo sát, đánh giá sơ bộ của chúng tôi, nhân lực xanh trong ngành cơ khí chế tạo nói chung và CNHT nói riêng đang tập trung đông ở: các cơ sở sản xuất thiết bị sản xuất và sử dụng năng lượng tái tạo; các cơ sở, các dự án phát triển các sản phẩm và dịch vụ tiên tiến, tiết kiệm năng lượng, giảm tiêu thụ năng lượng, hoặc sử dụng năng lượng ít gây hiệu ứng nhà kính, giảm thiểu phát thải.

Chúng ta có thể liệt kê một số cơ sở đáng chú ý sau: Viện Narime với lĩnh vực phát triển thủy điện, điện mặt trời và các công nghệ thiết bị tiết kiệm năng lượng; Automech cung cấp linh kiện và giải pháp tự động hóa cho sản xuất xe điện; Lilama với các công trình điện khí, điện gió, gia công lắp ráp hệ thống sản xuất hydrogen; Nhà máy điện gió Đông Hải 1; Nhà máy điện mặt trời Trung Nam; Công ty CP Cơ khí và Xây dựng Hà Nội (Constrexim) và Tập đoàn Trường Thành tham gia sản xuất và lắp đặt thiết bị cơ khí cho các dự án năng lượng tái tạo; Các dự án điện gió ở Quảng Trị, Bạc Liêu, Bình Thuận (Hồng Phong 4) … ; VinFast với các nhà máy sản xuất, lắp ráp ô tô điện tại Việt Nam, tạo ra hàng nghìn việc làm cho nhân lực xanh trong sản xuất, thiết kế, và bảo trì xe điện; Doosan Vina sản xuất tháp gió và linh kiện cơ khí cho các dự án điện gió ở Việt Nam và xuất khẩu; Công ty CP Đầu tư và Phát triển Năng lượng Mặt trời BMT tham gia sản xuất và lắp đặt hệ thống cơ khí cho các nhà máy điện mặt trời; Vũ Phong Energy, DAT Solar, Nhà máy điện mặt trời Cẩm Hòa (Hà Tĩnh); Nhà máy điện mặt trời Trung Nam Thuận Bắc; Nhà máy viên nén sinh khối ở Quảng Ngãi, Đồng Nai, Nhà máy điện sinh khối An Khê (Gia Lai), Nhà máy điện bã mía Hậu Giang … .

Hình 1: Giải pháp xử lý khí của Automech

Hình 2: Một phần hệ thống sản xuất hydrogen do Lilama lắp ráp.

Hình 3: Hệ thống phao nổi điện mặt trời do Narime nghiên cứu chế tạo

Hình 4: Hệ thống robot kết hợp máy chấn của Automech

Theo các chuyên gia, Lộ trình phát triển kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn của Việt Nam là rất rõ ràng, ví dụ như QĐ số 222/QĐ-TTg, nhưng chúng ta đang phụ thuộc vào nhập khẩu công nghệ (như tua-bin gió từ Đan Mạch hoặc tấm pin mặt trời từ Trung Quốc, điện rác từ Phần Lan, Đức… ), làm hạn chế cơ hội phát triển ngành công nghiệp hỗ trợ cơ khí trong nước. Chúng ta thiếu nhân lực có kỹ năng chuyên sâu về cơ khí năng lượng tái tạo, đặc biệt trong bảo trì và R&D, đặc biệt về các công nghệ tiên tiến như tua-bin gió ngoài khơi. Để có thể nâng cao tỷ lệ nội hóa, tự chủ công nghệ chúng ta cần có nhiều nhân lực xanh, đặc biệt là “Xanh +”.

Hiện nay, với các kỹ năng đã nêu ở trên nhân lực xanh đang được đào tạo ở các trường như: Đại học Bách khoa Hà Nội, Đại học Công nghiệp Hà Nội, Học viện Nông nghiệp, Đại học Bách khoa TP.HCM, Đại học Thái Nguyên, Đại học Cần Thơ, Trường Cao đẳng Kỹ thuật Cao Thắng … và qua một số các chương trình dự án quốc tế, như hợp tác với Đức (VD-UMA), Đan Mạch hoặc Nhật Bản, giúp nâng cao kỹ năng về sản xuất xanh. Tuy nhiên, còn đang ở tình trạng chắp vá; Thiếu tính chuyên sâu, thiếu thực hành, thực tiễn chưa gắn với vòng đời sản phẩm và kinh tế tuần hoàn.

Chúng tôi kiến nghị Nhà nước cần có các cơ chế, chính sách phát triển kinh tế xanh, đào tạo nhân lực xanh cụ thể như Chương trình phát triển điện hạt nhân; Chỉ có như vậy mới có thể có kết quả cụ thể, có hiệu quả thiết thực vào cuộc sống. Hệ thống giáo dục nghề nghiệp và giáo dục đại học cần nhanh chóng cập nhật và phát triển các chương trình đào tạo mới, tập trung vào phát triển các kỹ năng và chuyên môn học thuật, phục vụ các lĩnh vực then chốt, đảm bảo công nghệ và thiết bị phát triển kinh tế tuần hoàn như máy và thiết bị cho sinh học, năng lượng tái tạo, nông nghiệp hữu cơ, duy trì môi trường xanh/sạch, quản lý chất thải, tái chế vật liệu, logistics xanh và sản xuất sản phẩm thân thiện với môi trường, có thể tái sử dụng, tái chế./.

Nguồn: Phát triển nguồn nhân lực xanh, NDĐT; KTDB; Vnexpree, TL Vami