Số liệu của Tổng cục thống kê chỉ trong 5 tháng đầu năm đã có hơn 88.000 doanh nghiệp rút lui khỏi thị trường, tăng 22,6% so với cùng kỳ 2022. Còn theo NHNN đến hết tháng 6/2023 hạn mức tín dụng sử dụng mới trên 4,7% bằng đúng 1⁄2 so với cùng kỳ năm trước. Trong khi hạn mức tín dụng cả năm là 14%. Điều đó cho thấy cả nền kinh tế đang rất khó khăn, dòng tiền không vào được các doanh nghiệp, để đạt được mức tín dụng 14% các ngân hàng sẽ phải xuất ra cho các doanh nghiệp khoảng 1,1 triệu tỷ đồng – một con số quá lớn!

Các tổ chức quốc tế như Ngân hàng Thế giới, Quỹ Tiền tệ Quốc tế... đều cập nhật dự báo tăng trưởng kinh tế cả năm 2023 ở mức thấp, phổ biến ở mức 2-3%. Theo Statista, chỉ số Quản trị người mua hàng (PMI) toàn cầu chỉ đạt 47,1 cho các đơn xuất khẩu mới và 48,8 cho công nghiệp chế biến, chế tạo, tức là đều dưới mức 50. Theo đó, triển vọng phục hồi nhu cầu đối với hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam sẽ còn gặp nhiều khó khăn trong thời gian tới.

Đơn cử như bất động sản, ngành này có một vai trò cực kỳ quan trọng đối với nền kinh tế, nó có tác động dẫn dắt, thúc đẩy hàng loạt các chuyên ngành khác cùng phát triển, từ thi công xây lắp, sản xuất xi măng, thép, các loại vật liệu xây dựng, các trang thiết bị... Tuy nhiên, hiện nay, bất động sản đang chững lại thậm chí còn gọi là đóng băng vì vậy các chuyên ngành kinh tế liên quan cũng đều rất khó khăn. Hiệp hội Thép thông báo tiêu thụ thép 06 tháng đầu năm giảm 20%, xi măng cũng giảm 10% mặc dù là trong 2-3 năm trở lại đây Chính phủ đã đẩy mạnh hết sức quyết liệt đầu tư công đặc biệt là các dự án hạ tầng kỹ thuật nên còn kéo lại được sự cân bằng phần nào cho thị trường đồng thời cũng tạo công ăn việc làm cho ngành xây dựng và sản xuất vật liệu xây dựng.

Đối với ngành cơ khí, ngành chế biến chế tạo cũng vậy, các doanh nghiệp đang đối mặt với việc giảm sút về đơn hàng, cả đơn hàng trong nước lẫn đơn hàng từ nước ngoài. Với ảnh hưởng của đại dịch, số lượng các công trình công nghiệp được khởi công giảm làm đơn hàng trong nước đã ít lại càng ít hơn. (Và trong bài viết trước, chúng tôi đã chỉ ra, chỉ số xuất khẩu ngành cơ khí chế tạo trong quý 2, nhất là trang thiết bị máy móc còn bị âm so với quý 1 năm 2023.)

Trên đây là những đơn cử cụ thể về khó khăn của một số ngành công nghiệp lớn có ảnh hưởng mạnh đến kinh tế, và đó là lý do mà ngày19/07, Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) chỉ đạo phối hợp với các cơ quan liên quan tổ chức Diễn đàn Phát triển kinh doanh: Tháo gỡ khó khăn, tạo không gian phát triển mới cho doanh nghiệp tại Hà Nội.

Các chuyên gia tại Diễn đàn nhận định, kinh tế Việt Nam trong 6 tháng chịu tác động xấu từ bối cảnh kinh tế thế giới đang gặp nhiều khó khăn và thách thức. Nhiều nền kinh tế là đối tác thương mại lớn của Việt Nam có mức tăng trưởng chậm lại. Hậu quả của dịch Covid-19 kéo dài; xung đột ở Ukraine, cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn ngày càng gay gắt; lạm phát ở mức cao,… Việt Nam là nền kinh tế đang phát triển, đang trong quá trình chuyển đổi, có độ mở lớn, quy mô còn khiêm tốn nên chịu tác động mạnh từ bên ngoài trên nhiều lĩnh vực, nhất là về xuất khẩu, thương mại, đầu tư, tài chính, tỷ giá, lãi suất; các chuỗi cung ứng bị đứt gãy; thu hút FDI bị ảnh hưởng do đầu tư toàn cầu sụt giảm;…

Phát biểu tại Diễn đàn, ông Hoàng Quang Phòng – Phó Chủ tịch VCCI cho biết, bối cảnh mới đã tạo ra những thách thức rất lớn với các nhà lãnh đạo, nhà quản lý doanh nghiệp và với cả cơ quan quản lý Nhà nước. Bởi sự tồn tại của doanh nghiệp gắn liền với sức mạnh kinh tế quốc gia, gắn liền với nguồn thu ngân sách Nhà nước. Do đó, vấn đề sức khoẻ của nền kinh tế, của doanh nghiệp cần được hết sức quan tâm.

Đồng quan điểm, TS. Trần Thị Hồng Minh - Viện trưởng Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương (CIEM) cho rằng, các cơ quan quản lý Nhà nước cần phải phối hợp hết sức nhuần nhuyễn theo quy định pháp luật và tạo ra sức mạnh tổng lượng để giúp các doanh nghiệp.

Đại diện các Hiệp hội doanh nghiệp, các doanh nhân cho rằng, những khó khăn hiện nay doanh nghiệp đang đương đầu đó là sự sụt giảm đơn hàng đặc biệt ngành dệt may, da giày, nhôm công nghiệp, sắt thép, xi măng, cơ khí... ;Xu hướng ngày càng gia tăng các vụ việc điều tra phòng vệ thương mại đối với hàng hóa của Việt Nam khiến doanh nghiệp bị động và gặp nhiều bất lợi trong tiếp cận thị trường xuất khẩu; sức mua tiêu dùng sụt giảm làm cho nguồn vốn của doanh nghiệp cạn kiệt… Bên cạnh nguyên nhân khách quan do suy thoái kinh tế thế giới, doanh nghiệp rơi vào tình cảnh khó khăn còn có nguyên nhân từ những bất cập trong nội tại của nền kinh tế mà trước hết đó là thể chế, chính sách, các điều kiện kinh doanh đang có rào cản khó vượt hơn trước.

Sáng kiến, đề xuất giải pháp tạm thời nhưng vẫn cần một chiến lược dài hạn

Để hỗ trợ doanh nghiệp phục hồi và thúc đẩy tăng trưởng, ngày 21/4/2023, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Nghị quyết số 58/NQ-CP về một số chính sách, giải pháp trọng tâm hỗ trợ doanh nghiệp chủ động thích ứng, phục hồi nhanh và phát triển bền vững đến năm 2025. Bên trong bất kỳ khủng hoảng nào, những giai đoạn khó khăn nhất cũng có thể nảy sinh những ý tưởng mới và không gian phát triển mới dành cho những doanh nghiệp biết tận dụng. 

Trong bối cảnh có nhiều khó khăn, Các nước càng nhìn nhận yêu cầu phải tăng cường thúc đẩy hợp tác, đối thoại trên nhiều lĩnh vực. Liên quan đến Khuôn khổ Kinh tế Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương vì sự thịnh vượng (IPEF), vào tháng 5/2023, các quốc gia tham gia thảo luận đã đạt được Thỏa thuận chuỗi cung ứng IPEF quốc tế. Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) đã chủ động và tích cực tiến hành đàm phán, hoàn tất đàm phán với các đối tác nhằm nâng cấp một số FTA với Trung Quốc, Hàn Quốc, Ốtx-trây-lia và Niu Di-lân. Các sáng kiến đều có điểm chung là có sự tham gia rất tích cực của các nước thành viên ASEAN, hướng tới vị thế trung tâm trong các sáng kiến hợp tác ở khu vực. Đó sẽ là cơ hội cho các nền kinh tế có quy mô tầm trung, trong đó có Việt Nam, tham gia hiệu quả vào xây dựng luật chơi “hiện đại” cho hợp tác thương mại và đầu tư quốc tế, hướng tới cơ hội đầu tư, kinh doanh mới, chất lượng hơn cho cộng đồng doanh nghiệp.

Ở trong nước, dư địa của mô hình tăng trưởng truyền thống – dựa chủ yếu trên mở rộng khai thác tài nguyên thiên nhiên và lao động phổ thông – đã suy giảm đáng kể. Bối cảnh này đã đặt ra rủi ro về “bẫy thu nhập trung bình” nếu đất nước ta không sớm tìm được những động lực mới cho tăng trưởng kinh tế, không nắm bắt kịp thời và chuyển mình theo những xu hướng dịch chuyển mới của nền kinh tế thế giới.

Ông Nguyễn Chỉ Sáng, Phó Chủ tịch, kiêm Tổng thư ký Hiệp hội Doanh nghiệp cơ khí Việt Nam (VAMI) phát biểu trong hội nghị

Riêng với lĩnh vực cơ khí, ông Nguyễn Chỉ Sáng, Phó Chủ tịch VAMI cho rằng “Việt Nam đã hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế toàn cầu, việc can thiệp bằng cơ chế vào mảng sản phẩm này là rất hạn chế. Về quan điểm tạo dựng thị trường, ông đề nghị: Không “kiến tạo” công việc bằng mọi giá mà cân nhắc đến lợi ích dài hạn, ngắn hạn của cả nhà nước, nhà đầu tư và và nhà thầu (doanh nghiệp cơ khí) trong đó đặt lợi ích quốc gia lên hàng đầu. Chỉ bảo hộ thị trường cho các ngành sản xuất những sản phẩm, mảng công việc có nhu cầu thị trường lớn, ảnh hưởng nhiều đến nền kinh tế, đến doanh nghiệp cũng như an ninh quốc phòng. Với những hàng hóa thông dụng có thể có những hỗ trợ cần thiết nhưng không bảo hộ. Chúng ta đều biết rằng, ngành cơ khí là để chế tạo máy móc thiết bị phục vụ cho các ngành công nghiệp khác như hóa chất, giao thông, khai thác dầu khí, nông nghiệp..., đầu tư cho cơ khí đòi hỏi vốn lớn, thời gian thu hồi vốn dài, lợi ích ngắn hạn không cao, nhưng về dài hạn lợi ích nó đem lại rất lớn cho Quốc gia.

Ông sáng dẫn chứng thêm: Điều này có nghĩa, việc nội địa hóa không chỉ đem lại công ăn, việc làm doanh nghiệp cơ khí mà còn đem lại nhiều lợi ích trực tiếp, gián tiếp cho nhà nước. Những chương trình cơ khí như thế này nếu không có quyết tâm của Chỉnh phủ sẽ không thể thành công. Như vậy nếu gắn kết việc phát triển ngành cơ khí với chiến lược phát triển kinh tế xã hội của Quốc gia thì lợi ích đem lại sẽ rất lớn. Máy móc thiết bị có dung lượng thị trường rất lớn nó đem lại nguồn công việc cho doanh nghiệp và người dân, tạo sự phát triển kinh tế, tăng trưởng GDP. Theo qui hoạch phát triển các ngành công nghiệp, có thể sơ bộ đánh giá độ lớn thị trường cho ngành cơ khí giai đoạn 2021 – 2045 khoảng 800 tỷ USD, đây là thị trường lớn để phát triển kinh tế của Quốc gia.

Tự chủ trong đầu tư, khi làm chủ về công nghệ thiết kế, chế tạo thiết bị, ta có thể làm chủ về đầu tư các dự án, các công trình của đất nước, không lệ thuộc vào nhà thầu nước ngoài dẫn đến chậm trễ, tăng giá khi thực hiện dự án... Nếu không làm chủ công nghệ để các nhà thầu nước ngoài thao túng giá thì không bao giờ đất nước có đủ sức mạnh kinh tế để phát triển hệ thống đường sắt cao tốc, đường sắt trong thành phố. Cơ khí nông nghiệp nếu được nghiên cứu, sản xuất bởi các nhà chế tạo trong nước sẽ phù hợp nhất với điều kiện Việt Nam và đem lại giá trị gia tăng cho sản phẩm: Ví dụ máy và thiết bị phục vụ ngành nông nghiệp ước tính dung lượng thị trường xấp xỉ một tỷ USD/năm nhưng giá trị gia tăng cho các nông sản, thực phẩm có thể đạt vài tỷ USD/năm. Phát triển ngành cơ khí để phát triển công nghiệp quốc phòng: Chỉ có phát triển ngành cơ khí kết hợp với phát triển công nghiệp điện tử, viễn thông Việt Nam mới có thể có được nguồn vũ khí giá rẻ và hiện đại để đảm bảo đủ sức mạnh đối phó với kẻ thù khi chiến tranh.

Ông Sáng đề xuất từ kinh nghiệm nội địa hóa của các nước đi trước như Hàn Quốc, Trung Quốc, “chúng ta phải xây dựng chiến lược, lộ trình để đáp ứng được nhu cầu này bao gồm một số công việc thiết yếu sau: giao cho một số viện nghiên cứu, doanh nghiệp nghiên cứu về việc thiết kế, công nghệ chế tạo các hạng mục thiết bị này, với những hạng mục có thể chế tạo trong nước nhưng chưa làm chủ về công nghệ cần có lộ trình về mua, nhận chuyển giao công nghệ, ngoài ra cần có các cơ chế chính sách phù hợp như chính sách tín dụng, chính sách kích cầu, đào tạo, khai thác tài nguyên... để đảm bảo lộ trình này khả thi. Hiện việc xây dựng lộ trình, chiến lược này chưa được thực hiện, hậu quả trước mắt có thể chưa rõ, nhưng sau mười năm mới thấy sự giậm chân của nền kinh tế do ngày hôm nay không có chiến lược cụ thể và lộ trình phát triển ngành cơ khí.”

Theo ông Nguyễn Phước Hải, Phó Chủ tịch cấp cao Tập đoàn Công nghệ CMC/TGĐ CMS, trên thế giới, nhiều quốc gia đã có những bước nhảy vọt về phát triển công nghệ nhờ các chính sách hỗ trợ phù hợp cho hoạt động Nghiên cứu và Phát triển (R&D) trong doanh nghiệp. Tính theo tỷ lệ phần trăm GDP, chi tiêu cho R&D tại một số nước như: Hàn Quốc có mức đầu tư chiếm 4,6%; Hoa Kỳ là 3%, của Trung Quốc đạt 2,2%... Trong khi đó, tại Việt Nam, theo số liệu mới nhất từ Bộ Khoa học và Công nghệ, chỉ có một phần rất nhỏ nguồn vốn quốc gia được dành cho Nghiên cứu và Phát triển, thấp hơn đáng kể so với tiêu chuẩn quốc tế. “Trong top 10 doanh nghiệp có hoạt động sáng lập và sử dụng Quỹ R&D nhiều nhất, thì 70% là thuộc khối doanh nghiệp nhà nước. Trên thực tế, nhiều doanh nghiệp tại Việt Nam còn hạn chế trong đầu tư nghiên cứu và phát triển do tâm lý e ngại rủi ro, thiếu sự dẫn dắt từ các doanh nghiệp lớn để thúc đẩy hoạt động... Điều này khiến khả năng sáng tạo các giải pháp tiên tiến bị hạn chế, gây khó khăn cho doanh nghiệp trong quá trình cạnh tranh trên thị trường quốc tế. Thậm chí, chúng ta rất dễ bỏ lỡ hoặc đi chậm một bước so với thế giới trong các xu hướng công nghệ quan trọng như: AI, IoT, VR, Blockchain...

Do đó, "bản thân các doanh nghiệp phải có tầm nhìn và sự kiên trì trong hoạt động đầu tư nghiên cứu và phát triển công nghệ.”- Ông Hải khẳng định. Chúng ta muốn làm đúng, muốn làm tốt thì cần có sự điều hướng và ủng hộ từ Chính phủ. Tại Việt Nam, việc dạy và học các nhóm ngành CNTT như: Chip, Robotics, Kỹ thuật điều khiển và Tự động hoá ... vẫn đang rất khó. Bởi các trường đào tạo cần phải có kinh phí đầu tư các Phòng thí nghiệm, đầu tư nhân lực để đồng bộ và vận hành hài hòa. Tôi cho rằng, chúng ta cần đẩy mạnh hợp tác giữa doanh nghiệp, Viện nghiên cứu và trường đại học, chia sẻ kiến thức và tài nguyên, cùng với việc cung cấp các khoản hỗ trợ về cơ sở hạ tầng phục vụ cho nghiên cứu.

Ngoài ra, cũng như các hội thảo khác, các Viện nghiên cứu, chuyên gia kinh tế tại Diễn đàn cũng chia sẻ thêm những xu hướng, cơ hội mới từ kinh tế thế giới những tháng cuối năm 2023 và đầu 2024 để doanh nghiệp nắm bắt, thích ứng và phục hồi, phát triển. Từ đó, kiến nghị các nhóm giải pháp để phục hồi, phát triển kinh tế-xã hội, cũng như gỡ khó cho doanh nghiệp. Theo đó, Chính phủ phải có chương trình đối phó ngắn hạn với tình hình khó khăn hiện nay, trong đó tập trung vào hai công cụ chính là chính sách tài khóa và chính sách tiền tệ, có giảm thuế GTGT.  Song song với đó, cần phải điều chỉnh chính sách thu hút đầu tư, đặc biệt là áp dụng các nguyên tắc về thuế tối thiểu toàn cầu để giữ chân các nhà đầu tư và thu hút thêm nguồn vốn nước ngoài. Cần tiếp tục quán triệt triển khai hiệu quả các chính sách hỗ trợ doanh nghiệp và người lao động, tổ chức các hội chợ xúc tiến thương mại để khai thác các thị trường mới, cũng như cần có giải pháp hỗ trợ vốn cho các doanh nghiệp, đặc biệt với các doanh nghiệp liên quan đến bất động sản, những lĩnh vực trụ cột cho nhiều ngành nghề kinh tế như ngành công nghiệp cơ khí. 

Cộng đồng doanh nghiệp cần tiếp tục phát huy tinh thần chủ động, linh hoạt thích ứng chuẩn bị đầy đủ các điều kiện đầu tư, tái cấu trúc, duy trì và thúc đẩy sản xuất kinh doanh, bảo đảm nguồn cung và lưu thông hàng hóa. Thích ứng với các xu hướng Xanh hóa, Số hóa nâng cao năng lực cạnh tranh toàn cầu.

Đã đến lúc chúng ta cần nhìn rõ nền kinh tế cần phải tái cấu trúc, biết lược bỏ cái gì và chuyển mình sang lĩnh vực mới nào, hay tập trung vào những lĩnh vực kinh tế trọng điểm nào. Doanh nghiệp trong nước đã liên kết hay chưa, có chịu chia sẻ với nhau không. Nền kinh tế của chúng ta không thể tự hào nếu chỉ phụ thuộc vào bên ngoài, vào FDI mà chúng ta chưa có những Tập đoàn trụ cột riêng của chúng ta.